Θουκυδίδης - «Περικλέους Επιτάφιος» - Εισαγωγή

Θουκυδίδης 

Βιογραφικά Στοιχεία

• Ο Θουκυδίδης γεννήθηκε γύρω στο 460 π.Χ. στο δήμο Ἁλιμοῦντος (στο σημερινό Άλιμο της Αττικής).
• Καταγόταν από πλούσια, αριστοκρατική οικογένεια.
• Ο πατέρας του Όλορος είχε οικογενειακούς δεσμούς με το βασιλιά Όλορο της Θράκης, και τους μεγάλους στρατηγούς Μιλτιάδη και Κίμωνα.
• Η οικογένεια είχε στην κατοχή της χρυσωρυχείο στη Σκαπτή Ύλη της Θράκης και ασκούσε επιρροή στους κατοίκους της περιοχής («καὶ ἀπ’ αὐτοῦ δύνασθαι ἐν τοῖς πρώτοις τῶν ἠπειρωτῶν», 4.105.1).
• Ο Θουκυδίδης βρισκόταν στην Αθήνα όταν ξέσπασε ο μεγάλος λοιμός του 430-429π.Χ., από τον οποίο νόσησε το 430π.Χ, χωρίς η αρρώστια του να αποβεί μοιραία. (Β 48,3).
• Αναδεικνύεται στην κορυφή της στρατιωτικής ηγεσίας της Αθήνας με την εκλογή του ως ενός από τους δέκα στρατηγούς.
• Το 424π.Χ. στάλθηκε μαζί με τον Ευκλή ως επικεφαλής μοίρας του αθηναϊκού στόλου στο βόρειο Αιγαίο (Δ 104,4).
• Απέτυχε να αποτρέψει την απώλεια της Αμφίπολης στη Χαλκιδική και το βόρειο Αιγαίο κατελήφθη από τους Λακεδαιμόνιους μετά από ξαφνική επίθεση του Βρασίδα.
• Αν και ο Θουκυδίδης κατάφερε με τις ενέργειές του να σώσει το λιμάνι της Αμφίπολης, την Ηιόνα, η επέμβασή του κρίθηκε ανεπιτυχής και ανακλήθηκε στην Αθήνα.
• Εξορίστηκε και αποσύρθηκε στα κτήματά του στο Παγγαίο. Αφιερώνει το χρόνο του στην ιστορική έρευνα.
• Ταξίδεψε αρκετά και πιθανότατα επέστρεψε στην Αθήνα μετά το 404π.Χ. (Ε 26,5).
• Ο θάνατός του πρέπει να τοποθετηθεί μεταξύ του 404π.Χ και 396π.Χ.

Θουκυδίδης Ολόρου Αλιμούσιος

Πνευματικές Επιρροές

• Ο Θουκυδίδης έλαβε λαμπρή μόρφωση, με δασκάλους το φιλόσοφο Αναξαγόρα, στενό φίλο του Περικλή, και το ρήτορα Αντιφώντα.
• Ήταν εξοικειωμένος με τη μέθοδο και την έκφραση των σπουδαίων σοφιστών (Γοργία από Λεοντίνους της Σικελίας και του Πρόδικου από την Ηλεία).
• Επηρεάστηκε από την πνευματική κληρονομιά του παρελθόντος και από την αίγλη της Αθήνας του Περικλή.
• Γύρισε στην Αθήνα μετά το 404 π.Χ. (λήξη του Πελοποννησιακού πολέμου).
• Πέθανε στην Αθήνα μεταξύ 400 και 396 π.Χ.

Ιστορικό έργο του Θουκυδίδη

• Θουκυδίδου Ιστορίαι
  • ΒΙΒΛΙΟΝ Α: Αίτια και αφορμαί του πολέμου
  • ΒΙΒΛΙΟΝ Β: Τα γεγονότα των τριών πρώτων ετών του πολέμου
  • ΒΙΒΛΙΟΝ Γ: Τα γεγονότα των ετών 428 έως 424 π.Χ.
  • ΒΙΒΛΙΟΝ Δ: Τα γεγονότα των ετών 425 έως 421 π.Χ.
  • ΒΙΒΛΙΟΝ Ε: Τα γεγονότα των ετών 422 έως 416 π.Χ.
  • ΒΙΒΛΙΟΝ ΣΤ: Τα γεγονότα των ετών 416 έως 413 π.Χ.
  • ΒΙΒΛΙΟΝ Ζ: Τα γεγονότα των ετών 414 έως 412 π.Χ.
  • ΒΙΒΛΙΟΝ Η: Τα γεγονότα των ετών 413 έως 411 π.Χ.
  • (Η διαίρεση των 8 βιβλίων προτάθηκε από άγνωστο φιλόλογο κατά την Αλεξανδρινή εποχή).

Ιστορικό έργο του Θουκυδίδη

• ΘΕΜΑ: Ο Πελοποννησιακός πόλεμος (431-404π.Χ)
• Καλύπτει το χρονικό διάστημα από το 479 ως το 411 π.Χ. που διακόπτεται λόγω του θανάτου του Θουκυδίδη.
• Συνεχίζει την Ιστορίη του Ηροδότου και προηγείται των Ελληνικών του Ξενοφώντα.

Σκοπός της συγγραφής

• Ο ιστορικός επιδιώκει την αντικειμενική αφήγηση των ιστορικών γεγονότων.
• Επιχειρεί να φωτίσει ολόπλευρα τη σύγκρουση των δύο αντιμαχόμενων πλευρών.
• Επιθυμεί το έργο του να αποτελέσει αιώνιο απόκτημα για την ανθρωπότητα: «κτήμα ες αιεί», για να αποφευχθούν στο μέλλον τα ίδια λάθη.

Επιστημονική Ιστοριογραφία

• Ο Θουκυδίδης εγκαινιάζει την επιστημονική ιστοριογραφία.
• Χρησιμοποιεί ως μεθοδολογικά εργαλεία:
  • Την αυτοψία των γεγονότων ή των τόπων που συνέβησαν.
  • Την αξιοποίηση αυτοπτών μαρτύρων.
  • Πειστικές αποδείξεις (τεκμήρια).
  • Εύλογο συμπέρασμα.

Ο Επιτάφιος λόγος του 431 π.Χ.

• Περιλαμβάνεται στο Β΄ βιβλίο της Ιστορίας του Θουκυδίδη.
• Εκφωνείται από τον Περικλή προς τιμή των νεκρών του πρώτου έτους του πολέμου.
• Πρόκειται για δείγμα αξιοθαύμαστου ρητορικού λόγου.
• Το περιεχόμενό του έχει ελάχιστη σχέση με τα ιστορικά γεγονότα που του πλαισιώνουν.

Ένταξη του Επιταφίου στην Αρχαία ρητορική

• Στην αρχαία Ελλάδα η ρητορική τέχνη υπήρξε σημαντική.
• Ο ρητορικός λόγος είναι αποτέλεσμα της τεχνικής επεξεργασίας μιας έμφυτης ικανότητας που καλλιεργήθηκε για να ανταποκριθεί στην ανάγκη της πειθούς.
• Ρητορικοί λόγοι: Συμβουλευτικοί, δικανικοί και επιδεικτικοί.
• Η δημοκρατική Αθήνα του 5ου αι. ευνόησε την ανάπτυξη της ρητορικής.
• Η ρητορική διαμορφώθηκε από τους σοφιστές.

Ιδιότυπη μορφή του έργου του Θουκυδίδη

• Αποτελείται από αφηγηματικά μέρη στα οποία ιστορεί τα γεγονότα και σπάνια διατυπώνει κρίσεις γι’ αυτά.
• Δημηγορίες: ομιλίες βασιλιάδων, πολιτικών ηγετών, στρατηγών πριν από σημαντικά γεγονότα, στα οποία παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο.

Ο ρόλος των δημηγοριών μέσα στην ιστορική αφήγηση

• Ο Θουκυδίδης με την ιστορία του θέλησε να γράψει ένα μεταμφιεσμένο εγχειρίδιο πολιτικής θεωρίας.
• Δε θα έγραφε μόνο για να καταγράψει γεγονότα και να τέρψει τους αναγνώστες του.
• Για να γίνει το έργο του «κτήμα ες αεί» ήταν αναγκαίος ο ολόπλευρος φωτισμός των γεγονότων, η κατάδειξη της εσωτερικής τους σύνδεσης, η ανίχνευση των βαθύτερων αιτίων που οδήγησαν σε μια πολιτική επιλογή.
• Οι δημηγορίες περιλαμβάνουν επιχειρήματα, κίνητρα, συναισθηματικές παρορμήσεις και δικαιολογούν την απόφαση που κάθε φορά πάρθηκε και την προσπάθεια να προβλεφθούν τα αναμενόμενα αποτελέσματα.

Μέθοδος σύνθεσης των δημηγοριών

• Κρατήθηκε όσο πιο κοντά μπορούσε στο περιεχόμενο όσων ειπώθηκαν και τα συμπλήρωσε.
• Αφαιρούσε το μερικό και περιστασιακό και τόνιζε το γενικά και μόνιμα στοιχεία.
• Ενίσχυε την άποψη του ομιλητή με επιχειρήματα.
• Προσάρμοζε το περιεχόμενο του λόγου στο χαρακτήρα του ομιλητή και στις περιστάσεις.
• Παρέθετε «αγώνα λόγων», δύο δημηγορίες με αντίθετες απόψεις για να κρίνει ο αναγνώστης αντικειμενικά.

Διαφορά του Επιταφίου από τις άλλες δημηγορίες

• Ο Επιτάφιος είναι μια από τις 40 δημηγορίες της Ιστορίας του Θουκυδίδη.
• Εξωτερική διαφορά: Είναι επιδεικτικός λόγος ενώ οι άλλες δημηγορίες είναι συμβουλευτικοί λόγοι.
• Εσωτερική διαφορά: Αντίθετα με τις άλλες δημηγορίες ο επιτάφιος δεν έχει σχέση με την ιστορική αφήγηση που τον πλαισιώνει.

Η παράδοση των επιταφίων λόγων

• Εκφωνούνταν για να τιμηθούν οι νεκροί των μαχών.
• Ήταν παράδοση να τιμώνται οι νεκροί όχι μόνο έργω αλλά και λόγω.
• Επειδή ήταν συχνοί οι πόλεμοι καθιερώθηκε και η γιορτή των Επιταφίων με αναπόσπαστο μέρος την εκφώνηση επιτάφιου λόγου.

Η δομή των επιταφίων λόγων

1. Προοίμιο
2. Καταγωγή και πρόγονοι
   1. Εγκώμιο της αττικής γης
   2. Ανατροφή του αθηναϊκού λαού
   3. Φιλοπατρία, όπως εκδηλώθηκε στα πολεμικά κατορθώματα του παρελθόντος.
3. Προκείμενοι νεκροί, αρετές, πολεμικοί άθλοι.
4. Προτροπή για μίμηση στους νεότερους, παραμυθία σε γονείς και χήρες νεκρών.
5. Επίλογος.

• Το μεγαλύτερο μέρος σε έκταση ήταν το 2γ, το εγκώμιο των πολεμικών έργων των προγόνων.

Οι λόγοι για τον έπαινο των ηρώων του παρελθόντος

• Οι πρόγονοι θεωρούνταν αξεπέραστα πρότυπα αρετής και ανδρείας.
• Το έργο των προκείμενων νεκρών παίρνει αξία με το να εμφανίζεται ως αντάξια συνέχεια του έργου των προγόνων.

Δομή και περιεχόμενο του Επιταφίου του Περικλή

1. Προοίμιο (35)
2. Πρώτο μέρος: Έπαινος των προγόνων και της σύγχρονης γενιάς (36), Έπαινος του αθηναϊκού πολιτεύματος και των τρόπων που ζει ο Αθηναίος (37-41).
3. Δεύτερο μέρος (42-43): Έπαινος των νεκρών.
4. Τρίτο μέρος (43-45): Παραμυθία και συμβουλές σε γονείς, παιδιά, αδερφούς, συζύγους νεκρών.
5. Επίλογος (46): Η πόλη τίμησε τους νεκρούς και οι συγγενείς μπορούν να τους τιμήσουν ιδιωτικά.

Αποκλίσεις από τη συνηθισμένη δομή των επιταφίων

• Είναι σύντομος ο έπαινος του αθηναϊκού παρελθόντος.
• Τα έργα των νεκρών αναφέρονται συνοπτικά, γενικά και αόριστα.
• Περιγράφεται εκτενώς το αθηναϊκό πολίτευμα και οι λόγοι που οδήγησαν στο αθηναϊκό μεγαλείο.
• Κεντρική ιδέα είναι οι αρχές συμπεριφοράς που οδήγησαν τους Αθηναίους σε πολεμικά κατορθώματα και η ανάλυση του πολιτεύματος και του χαρακτήρα των Αθηναίων που οδήγησαν την πόλη σε τόσο μεγάλη ακμή.

Περικλής ο Ξανθίππου

• Πρωταγωνίστησε στην πολιτική σκηνή της Αθήνας από το 460-429 π.Χ.
• Για δεκαπέντε χρόνια επανεκλεγόταν στρατηγός.
• Εδραίωσε την Αθηναϊκή Συμμαχία.
• Μεταρρύθμισε τους θεσμούς της πολιτείας ώστε να είναι πιο δημοκρατικοί.
• Συνέβαλε στο να γίνουν δημόσια έργα.
• Υποστήριξε με το έργο του την ανάπτυξη της πνευματικής άνθησης στην Αθήνα.
• Στοιχεία της προσωπικότητάς του:
  • Σταθερός, ακέραιος.
  • Υπεύθυνος ηγέτης, τολμηρός, δεινός ρήτορας, γνώστης της ψυχολογίας του πλήθους.
  • Αδιάφθορος.
  • Περισσότερο καθοδηγούσε το λαό παρά παρασυρόταν από το πλήθος.
  • «εγίγνετό τε λογω μεν δημοκρατία έργω δε υπό του πρώτου ανδρός αρχή».

Το πρόβλημα της πατρότητας του Επιταφίου

• Α) Πραγματικός συγγραφέας του Επιταφίου είναι ο Θουκυδίδης και ο λόγος του Περικλή είναι απλά συγγραφικό τέχνασμα για να εκφράσει ο ιστορικός τις απόψεις του.
• Β) Πραγματικός συγγραφέας ήταν ο Περικλής και ο Θουκυδίδης ήταν ο στενογράφος της δημηγορίας του.

Επίλυση του προβλήματος

• Το πρόβλημα της πατρότητας δεν υφίσταται.
• Και οι δύο ήταν ικανοί να εκφράσουν τα διανοήματα του έργου.
• Και οι δύο επιθυμούσαν να διασώσουν στις επόμενες γενιές το ιδανικό της αθηναϊκής δημοκρατίας και να υμνήσουν το μεγαλείο της πόλης.
• Επομένως, δεν έχει σημασία να εξακριβωθεί ποια σημεία ανήκουν στο λόγο που εκφωνήθηκε από τον Περικλή και ποια υπέστησαν επεξεργασία από τον ιστορικό. Ο λόγος είναι αντάξιος και των δύο.