Κεφ.40 - Ερμηνευτικά σχόλια

Περικλέους Επιτάφιος

Κεφ. 40 - Ο Αθηναϊκός Χαρακτήρας

Φιλοκαλοῦμέν τε μετ’ εὐτελείας καὶ φιλοσοφοῦμεν ἄνευ μαλακίας

  • Ποια γνωρίσματα της ψυχικής ιδιοσυστασίας και των πνευματικών αναζητήσεων του Αθηναίου πολίτη ενυπάρχουν στο πιο πάνω απόσπασμα;

    Ο Αθηναίος πολίτης αγαπά το ωραίο (φιλοκαλῶ), χωρίς όμως να ξεφεύγει από την απλότητα (μετ’ εὐτελείας) και χωρίς να οδηγείται στη σπάταλη πολυτέλεια. Από την άλλη, αγαπά τη σοφία, τη γνώση και την πνευματική καλλιέργεια, την ενασχόληση με τα έργα του πνεύματος (φιλοσοφοῦ), χωρίς όμως να περιορίζεται η διάθεσή του για δράση και έργο, χωρίς να περιορίζεται η γενναιότητά του, χωρίς δηλαδή να γίνεται μαλθακός (ἄνευ μαλακίας). Η ημιπερίοδος αυτή κλείνει μέσα της τα πιο αντιθετικά στοιχεία.

  • Ποια άλλα αντιθετικά στοιχεία συνδυάζει ο Αθηναίος πολίτης σύμφωνα με το κεφ. 40;

    • πλούτῳ τε ἔργου μᾶλλον καιρῷ ἢ λόγου κόμπῳ χρώμενοι: Ο πλούτος που υπάρχει στην Αθήνα δε χρησιμοποιείται για καύχηση. Αντιθέτως, αποτελεί ευκαιρία για έργο, για δράση. Η αντίθεση λόγου-έργου προβάλλει και πάλι, μόνο που την αντίθεση αυτή κατορθώνει να πραγματώσει ο Αθηναίος πολίτης.

    • ἔνι τε τοῖς αὐτοῖς οἰκείων ἅμα καὶ πολιτικῶν ἐπιμέλεια, καὶ ἑτέροις ἕτερα πρὸς ἔργα τετραμμένοις τὰ πολιτικὰ μὴ ἐνδεῶς γνῶναι: Ο Αθηναίος ασχολείται με τις ιδιωτικές υποθέσεις του, αυτό όμως δεν τον εμποδίζει από το να έχει επαρκή γνώση των πολιτικών ζητημάτων. Οι Αθηναίοι θεωρούν τον πολίτη που δε συμμετέχει στα κοινά όχι ἀπράγμονα, αλλά ἀχρεῖον.

    • ὥστε τολμᾶν τε οἱ αὐτοὶ μάλιστα καὶ περὶ ὧν ἐπιχειρήσομεν ἐκλογίζεσθαι: Οι Αθηναίοι συνδυάζουν τη σκέψη, το συλλογισμό με την τόλμη και τη δράση. Η γνώση συνδυάζεται με τη δράση, και χωρίς την προηγούμενη γνώση, η τόλμη καταντά απλό θράσος.

    • οἱ τά τε δεινὰ καὶ ἡδέα γιγνώσκοντες καὶ διὰ ταῦτα μὴ ἀποτρεπόμενοι ἐκ τῶν κινδύνων: Οι Αθηναίοι συνδυάζουν τη γνώση των κινδύνων και των απολαύσεων με την ανάληψη των κινδύνων, χωρίς να αποφεύγουν τις δυσκολίες.

    • καὶ μόνοι οὐ τοῦ ξυμφέροντος μᾶλλον λογισμῷ ἢ τῆς ἐλευθερίας τῷ πιστῷ ἀδεῶς τινὰ ὠφελοῦμεν: Οι Αθηναίοι παρουσιάζονται ως οι μόνοι που συνδυάζουν τα φιλικά αισθήματα με το φιλελεύθερο φρόνημα, όντας απαλλαγμένοι από κάθε είδους καιροσκοπικό υπολογισμό.

  • κράτιστοι δ’ ἂν τὴν ψυχὴν δικαίως κριθεῖεν οἱ τά τε δεινὰ καὶ ἡδέα γιγνώσκοντες καὶ διὰ ταῦτα μὴ ἀποτρεπόμενοι ἐκ τῶν κινδύνων

    Παρουσιάζεται η στάση των Αθηναίων απέναντι στους κινδύνους. Οι Αθηναίοι, αν και έχουν σαφή επίγνωση των κινδύνων που πρόκειται να αντιμετωπίσουν, δεν κάνουν πίσω και βαδίζουν προς τον κίνδυνο, ακόμα κι αν προβλέπουν το θάνατο. Η διαφορά τους από τους υπόλοιπους έγκειται στο ότι, παρόλο που μελετούν τις ενέργειές τους και γνωρίζουν πιθανές δυσκολίες, δε νιώθουν φόβο ή δειλία, αλλά η γνώση αυτή καλλιεργεί την τόλμη και την ανδρεία τους.

  • καὶ οἱ αὐτοὶ ἤτοι κρίνομέν γε ἢ ἐνθυμούμεθα ὀρθῶς τα πράγματα…ἀλλὰ μὴ προδιδαχθῆναι μᾶλλον λόγῳ: Ποιες μορφές της έννοιας «λόγος» προβάλλει ο Περικλής;

    Για τον αρχαίο Έλληνα η έννοια λόγος γίνεται αντιληπτή σε διττή μορφή: υπάρχει ο ενδιάθετος λόγος (λογισμός, σκέψη) και ο προφορικός λόγος (προδιδαχθῆναι). Ο Περικλής τονίζει τη στενή σχέση και των δύο μορφών λόγου και προβάλλει την αξία του προφορικού λόγου και του διαλόγου για τη λήψη της σωστής απόφασης.

  • καὶ τὰ ἐς ἀρετὴν ἐνηντιώμεθα τοῖς πολλοῖς: Να επισημάνετε στο κείμενο 40 ποιες μορφές της έννοιας ἀρετή διακρίνουμε.

    • Πολιτική αρετή: Η συμμετοχή στα κοινά και η διαχείριση των δημοσίων υποθέσεων.
    • Κοινωνική αρετή: Η φιλάνθρωπη δράση και η απόκτηση φίλων μέσω της δράσης και όχι των υποσχέσεων.
    • Πολεμική αρετή: Η ανδρεία και η τόλμη στον πόλεμο.

  • Στοιχεία εξιδανίκευσης που υπάρχουν στο κείμενο:

    • Ο πλούτος στην Αθήνα δε χρησιμοποιείται μόνο ως αφορμή για έργο.
    • Η συμμετοχή των Αθηναίων πολιτών στα κοινά δεν ήταν πάντα στη μορφή που την παρουσιάζει ο Περικλής.
    • Ο συνδυασμός των φιλικών σχέσεων προς τις άλλες πόλεις με το φιλελεύθερο φρόνημα φαντάζει υπερβολικός.

  • Ποιες αντιθέσεις με τη Σπάρτη υποδηλώνονται στο κεφ. 40;

    • Η φιλοκαλία και η πνευματική καλλιέργεια των Αθηναίων αντιπαρατίθενται με τον μονομερή τρόπο ζωής των Σπαρτιατών.
    • Η ενασχόληση των Αθηναίων με την ιδιωτική και δημόσια ζωή αντιπαραβάλλεται με την ενασχόληση των Σπαρτιατών με τα στρατιωτικά.
    • Η ενημέρωση και η συμμετοχή των Αθηναίων στη λήψη των αποφάσεων αντιπαραβάλλονται με την έλλειψη διαλόγου στη Σπάρτη.
    • Η γενναιότητα των Σπαρτιατών αμφισβητείται ως θράσος χωρίς πραγματική γνώση και επίγνωση των κινδύνων και απολαύσεων.

    Στο κεφάλαιο 40, η Αθήνα προβάλλεται ως το ιδανικό παράδειγμα μιας κοινωνίας που συνδυάζει αντιθετικά στοιχεία σε μια αρμονική ενότητα, ενώ η Σπάρτη εμφανίζεται ως το αντίθετο παράδειγμα με μια μονομερή και περιορισμένη προσέγγιση στη ζωή και την πολιτική.

Αρχαία Ελληνικά