ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ - ΚΕΦ. 37
Θέμα: Έπαινος της πολιτείας και των τρόπων ζωής του Αθηναίου πολίτη.
-
Το αθηναϊκό πολίτευμα δεν είναι μόνο πρωτότυπο αλλά και πρότυπο («πολιτείᾳ οὐ ζηλούσῃ … παράδειγμα δὲ μᾶλλον…ἢ μιμούμενοι…»). Πιθανότατα υπάρχει υπαινιγμός για το πολίτευμα της Σπάρτης και τις επιδράσεις που δέχτηκε από την Κρήτη. Κατά τον Κακριδή, δίνεται μεγαλύτερη έμφαση στην αυτάρκεια και στη σταθερότητα του αθηναϊκού πολιτεύματος και όχι στο δανεισμό, ενώ κυρίως υπογραμμίζεται η παιδευτική αξία του για όλους τους άλλους Έλληνες.
-
Το πολίτευμα ορίζεται ως δημοκρατία («δημοκρατία κέκληται»), γιατί η εξουσία βρίσκεται στα χέρια του δήμου («διὰ τὸ μὴ ἐς ὀλίγους ἀλλ’ ἐς πλείονας οἶκεῖν»). Επικρατεί η αρχή της πλειοψηφίας, σε αντίθεση με το πολίτευμα της Σπάρτης, όπου η εξουσία βρίσκεται στα χέρια λίγων.
-
Στη δημοκρατία της Αθήνας επικρατεί η ισονομία/ισοπολιτεία («μέτεστι δὲ κατὰ μὲν τοὺς νόμους…πᾶσι τὸ ἴσον»), όπου όλοι είναι ίσοι απέναντι στους νόμους.
-
Βασικό στοιχείο του πολιτεύματος είναι η αξιοκρατία («κατὰ δὲ τὴν ἀξίωσιν…ἀπ’ ἀρετῆς προτιμᾶται»), όπου οι πολίτες επιλέγονται στα αξιώματα της πολιτείας με βάση την ικανότητά τους και τη διάθεσή τους για προσφορά.
-
Απουσιάζουν οι κοινωνικές διακρίσεις («οὐδ’ αὖ κατὰ πενίαν … κεκώλυται»), όπου η φτώχεια ή η ασημότητα της κοινωνικής θέσης δεν αποτελεί εμπόδιο για την προσφορά και την αξιοποίηση οποιουδήποτε πολίτη.
ΠΟΛΙΤΕΙΑ
-
Ελευθερία στην ιδιωτική και δημόσια ζωή («ἐλευθέρως πολιτεύομεν»). Εδώ γίνεται αντίθεση με τη Σπάρτη, όπου ο πολίτης περιορίζεται στην ατομική του ζωή.
-
Ανεκτικότητα και σεβασμός της ελευθερίας του συμπολίτη («οὐ δι’ ὀργῆς τὸν πέλας…»).
-
Απουσία καχυποψίας και αμοιβαιότητα στις σχέσεις των πολιτών. Οι Αθηναίοι διακρίνονται για την ανοιχτή τους καρδιά («ἀχθηδόνας προστιθέμενοι») και την αισιόδοξη αντιμετώπιση της ζωής.
-
Έλλειψη ηθικής αυστηρότητας και απουσία ασυδοσίας. Οι φραγμοί δεν προέρχονται από εξωτερικές δυνάμεις, αλλά από τον εσωτερικό σεβασμό («διὰ δέος»). Αυτό φαίνεται από την υπακοή στους θεσμούς και το σεβασμό στους άγραφους νόμους, των οποίων η μη τήρηση προκαλεί «αἰσχύνην ὁμολογουμένην».
Η αθηναϊκή δημοκρατία εξασφαλίζει τη συμμετοχή του λαού στους τρεις βασικούς τομείς ενός πολιτεύματος: το συμβουλευτικό/νομοθετικό, το δικαστικό και τον τομέα της εκτελεστικής εξουσίας. Πρόκειται για έναν έπαινο της αθηναϊκής δημοκρατίας σε άμεση αντιπαράθεση με το πολίτευμα της Σπάρτης.
ΤΡΟΠΟΙ
Τι εξυπηρετεί ο έπαινος του αθηναϊκού πολιτεύματος;
- Ο Περικλής επιμένει στον έπαινο του αθηναϊκού πολιτεύματος, γιατί υπήρξε βασικός συντελεστής και διαμορφωτής του.
- Θέλει να τονώσει το ηθικό των συμπολιτών του στην αρχή ενός μακροχρόνιου πολέμου, δημιουργώντας ένα αίσθημα αυτοπεποίθησης και αυξάνοντας τη μαχητικότητά τους.
- Με τον έπαινο της δημοκρατίας δίνει τη δική του απάντηση σε όσους αμφισβητούσαν την αξία της δημοκρατίας, εντός και εκτός Αθήνας.
Η έννοια της αρετής στο κεφ. 37: Η αρετή δηλώνει την πολιτική και στρατηγική ικανότητα, αποσυνδέεται από τη συγκεκριμένη κοινωνική τάξη και παύει να είναι προνόμιο λίγων. Αποκτάται μέσω του νόμου και διαμορφώνεται κάτω από την επίδραση της πόλης και του πολιτεύματος.
διὰ δέος μάλιστα οὐ παρανομοῦμεν: Προβάλλεται μια ανώτερη μορφή ζωής, όπου η ηθική στάση δεν πηγάζει από το φόβο των κυρώσεων, αλλά από την ελεύθερη επιλογή του πολίτη, τον αυτοσεβασμό και το συναίσθημα ντροπής και δικαιοσύνης.
Η ελευθερία του Αθηναίου πολίτη: Πιστοποιείται από την έλλειψη καχυποψίας, την αδελφικότητα και τη ζεστασιά των ανθρώπινων σχέσεων στην ιδιωτική ζωή, και από την ενσυνείδητη υπακοή στους άρχοντες και στους νόμους στη δημόσια ζωή.
Οι αντιθέσεις του κεφ. 37 και ο ρόλος τους
- δημοκρατία # ισονομία
- ισονομία # αξιοκρατία
- αξιοκρατία # συμμετοχή των φτωχών
- ελευθερία # εσωτερικός σεβασμός (δέος)
- προσωπική ευχαρίστηση # υπακοή στους άρχοντες και στους νόμους
- Πολιτεία - Πολίτης
- Ανεκτικότητα # η ὁμολογουμένη αἰσχύνη
Τόσο η αθηναϊκή πολιτεία όσο και ο Αθηναίος πολίτης συνδυάζουν αντίθετα χαρακτηριστικά, συνθέτοντας μια έννοια του μέτρου. Αυτή η μοναδικότητα τονίζεται στον λόγο του Περικλή.
Εξιδανίκευση στο κεφάλαιο 37:
- Η αξιοκρατία τονίζεται, αλλά η παιδεία εξαρτάται από την οικονομική κατάσταση των πολιτών.
- Παρά την ισότητα, οι θήτες δεν είχαν δικαίωμα εκλογής σε αξιώματα.
- Οι μαρτυρίες για συκοφάντες σκιάζουν τις άριστες σχέσεις των πολιτών.
- Η υποβαθμισμένη θέση της γυναίκας και η ύπαρξη δούλων αντιβαίνουν στην εξιδανικευμένη εικόνα.