Κεφ. 36 - Ερμηνευτικά Σχόλια

ΘΕΜΑ: Εγκώμιο των προγόνων, των πατέρων και της σύγχρονης γενιάς.

ΠΡΟΓΟΝΟΙ (Από τη μυθική εποχή ως το τέλος των Περσικών Πολέμων, 479π.Χ.)

• «Ἄρξομαι δὲ ἀπὸ τῶν προγόνων πρῶτον»: Α΄ Γενιά της Αθηναϊκής Ιστορίας.

  • Η αναφορά στους προγόνους γίνεται:

    • α. Εξαιτίας του θαυμασμού για τους προγόνους (πρότυπα αρετής).
    • β. Το έργο των νεκρών παίρνει αξία με το να εμφανίζεται ως αντάξια συνέχεια του έργου των προγόνων.

  • Έπαινος προγόνων: Επικεντρώνεται σε δύο σημεία:

    • α. «τὴν γὰρ χώραν οἱ αὐτοὶ αἰεὶ οἰκοῦντες»: Αυτόχθονον. Οι Αθηναίοι καυχιόνταν για την αυτοχθονία τους, γεννήθηκαν στα σπλάχνα της Αθηναϊκής γης.
    • β. «διαδοχῇ τῶν ἐπιγιγνομένων μέχρι τοῦδε ἐλευθέραν δι’ ἀρετὴν παρέδοσαν»: Αρετή, με τη σημασία που έχει στον Όμηρο και ταυτίζεται με την πολεμική αρετή, την παλικαριά, τη γενναιότητα. Με τη γενναιότητα που έδειξαν οι πρόγονοι κληροδότησαν στις κατοπινές γενιές μια πατρίδα ελεύθερη.

ΠΑΤΕΡΕΣ (479-445π.Χ.)

• «Καὶ ἐκεῖνοί τε ἄξιοι ἐπαίνου καὶ ἔτι μᾶλλον οἱ πατέρες ἡμῶν· κτησάμενοι γὰρ πρὸς οἷς ἐδέξαντο ὅσην ἔχομεν ἀρχὴν οὐκ ἀπόνως ἡμῖν τοῖς νῦν προσκατέλιπον»: Β΄ Γενιά της Αθηναϊκής Ιστορίας.

  • Προσφορά πατέρων:
    • α. Κληρονόμησαν (ἐδέξαντο) μιαν ελεύθερη Αθήνα.
    • β. Δημιούργησαν μια μεγάλη δύναμη με κόπους και θυσίες (ἀρχήν, οὐκ ἀπόνως).
    • γ. Και τα δύο αυτά τα κληροδότησαν στους συγχρόνους του Περικλή (προσκατέλιπον), θεμελιώνοντας την Αθηναϊκή ηγεμονία.

Η ΓΕΝΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΚΛΗ (445-431 π.Χ.)

• «καὶ τὰ πλείω αὐτῆς αὐτοὶ ἡμεῖς οἱ νῦν ἔτι ὄντες μάλιστα ἐν τῇ καθεστηκυίᾳ ἡλικίᾳ ἐπηυξήσαμεν καὶ τὴν πόλιν τοῖς πᾶσι παρεσκευάσαμεν»

  • Γ΄ Γενιά της Αθηναϊκής Ιστορίας: Η γενιά του Περικλή.

  • Αύξηση της δύναμης της Αθήνας – Εσωτερική οργάνωση:

    • α) Εδραίωση δημοκρατικών θεσμών.
    • β) Ενίσχυση ναυτικής δύναμης.
    • γ) Ανάπτυξη εμπορίου και βιοτεχνίας.
    • δ) Ανάδειξη Αθήνας σε πνευματικό κέντρο όλης της Ελλάδας.

ΠΡΟΘΕΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ (κύρια ιδέα του Επιταφίου)

• «ἀπὸ δὲ οἵας τε ἐπιτηδεύσεως ἤλθομεν ἐπ’ αὐτὰ καὶ μεθ’ οἵας πολιτείας καὶ τρόπων ἐξ οἵων μεγάλα ἐγένετο, ταῦτα δηλώσας πρῶτον εἶμι καὶ ἐπὶ τὸν τῶνδε ἔπαινον».

  • Επιτήδευσις: Αρχές που στηρίζουν τις πράξεις μας, που διέπουν τη συμπεριφορά μας. Κατά τον Ι. Κακριδή ο όρος αναφέρεται «στο γενικό πνεύμα που διαμορφώνει τη ζωή».
  • Πολιτεία: «Δημόσια ζωή σε κάθε της έκφραση» (Ι. Κακριδής, σ. 18), το πολίτευμα, η πολιτειακή οργάνωση και δομή, οι κανόνες λειτουργίας της δημόσιας ζωής.
  • Τρόποι: «Πώς σκέφτεται και ενεργεί ο άνθρωπος σαν ιδιώτης πιο πολύ – στο σπίτι του μέσα, ακόμα σαν τεχνίτης και σαν επιστήμονας» (Ι. Κακριδής, σ. 36). Τα στοιχεία του χαρακτήρα του Αθηναίου πολίτη, η διαγωγή και το ήθος του, όπως εκδηλώνεται στις διαπροσωπικές του σχέσεις, στις επαγγελματικές του δραστηριότητες και στις πνευματικές του αναζητήσεις.

Τρόποι με τους οποίους ο Περικλής εξυψώνει το έργο της δικής του γενιάς:

• Μορφικά:

  • 1. Η πολυσυλλαβία.
    • Οι γενιές των Αθηναίων, το έργο τους:
      • οἱ πρόγονοι: οἰκοῦντες … παρέδοσαν
      • οἱ πατέρες ἡμῶν: κτησάμενοι…προσκατέλιπον
      • ἡμεῖς οἵδε οἱ νῦν: ἔτι ὄντες …ηλικία ἐπηυξήσαμεν καὶ παρεσκευάσαμεν
  • 2. Η χρήση του υπερθετικού βαθμού (αὐταρκεστάτην) για το έργο της δικής του γενιάς.

• Με την κλιμάκωση του επαίνου κάθε γενιάς:

  • (οι πρόγονοι) ἄξιοι ἐπαίνου
  • (οι πατέρες) ἔτι μᾶλλον (ἄξιοι ἐπαίνου)
  • Λογικά λοιπόν εμείς (η γενιά του Περικλή) αξίζουμε το μέγιστο έπαινο (Φυσικά, κάτι τέτοιο δε θα μπορούσε να ειπωθεί από τον ίδιο τον Περικλή, αφήνεται όμως έμμεσα να εννοηθεί).

Πού αποσκοπεί ο έπαινος της γενιάς του Περικλή;

• Στην τόνωση του ηθικού των Αθηναίων: δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι βρισκόμαστε στην αρχή ενός πολέμου, ο οποίος προβλέπεται να είναι μακροχρόνιος και δύσκολος.
• Να συναισθανθούν οι Αθηναίοι το μέγεθος της ευθύνης τους απέναντι στο έργο των προγόνων.
• Στην προβολή εκ μέρους του Θουκυδίδη του μεγαλείου της Αθήνας του Περικλή. Αν σκεφτούμε ότι, πιθανότατα, όταν ο Θουκυδίδης έγραφε την ιστορία του, η Αθήνα του Περικλή ήταν ήδη παρελθόν και είχε περάσει πια στη σφαίρα των προγόνων. Συνεπώς, πρέπει να της αποδοθεί ο ανάλογος έπαινος.

Κυριότερες αποκλίσεις του κεφ. 36 από την τυπική δομή των επιταφίων λόγων:

• Η διάκριση των προγόνων σε προγόνους και πατέρες.
• Ο έμμεσος έπαινος που γίνεται στη γενιά του Περικλή.
• Η κλιμάκωση του επαίνου των πατέρων, προγόνων και της δικής του γενιάς.
• Η παράλειψη των πολεμικών κατορθωμάτων των προγόνων.
• Η απόφαση του Περικλή να επικεντρωθεί στην «ἐπιτήδευσιν», «την πολιτεία» και τους «τρόπους», τους παράγοντες που μετέτρεψαν την Αθήνα σε μεγάλη δύναμη.

Συγκλίσεις του κεφαλαίου με την τυπική δομή των επιταφίων λόγων:

• Ο λόγος του Περικλή θα ξεκινήσει με αναφορά / έπαινο στους προγόνους, όπως συμβαίνει σε όλους τους επιτάφιους λόγους.
• Εγκώμιο της αττικής γης και της αυτοχθονίας των Αθηναίων.
• Η αναφορά στα κατορθώματα των προγόνων (έστω κι αν τελικά παραλείπονται).
• Η πρόθεση του Περικλή να φτάσει και στον έπαινο των παρόντων νεκρών (τυπικό στοιχείο των επιταφίων λόγων).

Σχολιασμός φράσεων:

• «δίκαιον γὰρ αὐτοῖς καὶ πρέπον δὲ ἅμα ἐν τῷ τοιῷδε τὴν τιμὴν ταύτης τῆς μνήμης δίδοσθαι»

  • Το δίκαιο είναι αυτό που πηγάζει από το θεσπισμένο (γραπτό) νόμο, το πρέπον είναι αυτό που πηγάζει από την έννοια του χρέους, του σεβασμού, της ηθικής υποχρέωσης (άγραφος νόμος).

• «νομίζων ἐπί τε τῷ παρόντι οὐκ ἂν ἀπρεπῆ λεχθῆναι αὐτὰ καὶ τὸν πάντα ὅμιλον καὶ ἀστῶν και ξένων ξύμφορον εἶναι ἐπακοῦσαι αὐτῶν»

  • Επανέρχεται η έννοια του πρέποντος (ἀπρεπῆ), όχι όμως και του δικαίου. Αντιθέτως, χρησιμοποιείται το επίθετο «ξύμφορον» (ωφέλιμο), το οποίο ξαφνιάζει τον ακροατή-αναγνώστη. Κι όμως, όφελος θα υπάρξει και για τον Αθηναίο ακροατή και για τον ξένο. Ο Αθηναίος που θα ακούσει το λόγο θα νιώσει το ηθικό του να ανεβαίνει, ακούγοντας τα κατορθώματα των προγόνων του και της δικής του γενιάς. Ο ξένος θα ωφεληθεί, καθώς μπροστά του θα έχει παρουσιαστεί ένα πρότυπο πολιτείας και τρόπων ζωής, το οποίο θα μπορούσε να μιμηθεί κι ο ίδιος (έμμεση παρουσίαση της Αθήνας ως μορφωτικού κέντρου). Όφελος θα υπάρξει και για τον αναγνώστη (κάθε εποχής) του έργου του Θουκυδίδη, κυρίως με την έννοια της ιστορικής γνώσης που θα αποκτήσει.

  • Με την επανάληψη των ίδιων ή παρόμοιων εννοιών στην αρχή και στο τέλος του κεφαλαίου επιτυγχάνεται η ενότητα του κειμένου. Με αυτό το κυκλικό κλείσιμο το κείμενο «αποστρογγυλώνεται» (κατά τον Ι.Φ. Κακριδή).