Προοίμιο του Επιταφίου λόγου
- Α) Να κεντρίσει το ενδιαφέρον του ακροατή.
- Β) Να κατατοπίσει το ακροατήριο για το θέμα που πρόκειται να αναπτύξει.
- Γ) Να κερδίσει την εύνοια του κοινού, αν και αντικειμενικά αναγνωρίζει πως είναι αρκετά δύσκολο να πείσει ο ρήτορας τον ακροατή του: «Γιατί είναι δύσκολο να μιλήσει κανείς όπως αρμόζει».
Η ύπαρξη και ένταξη του Επιταφίου λόγου είναι εποικοδομητική μέσα στη λοιπή δομή της Εορτής των Επιταφίων, καθώς ο Επιτάφιος λόγος αποτελεί μνήμη και στόλισμα για τα μεγάλα και ωραία κατορθώματα των πεσόντων στο πεδίο της μάχης.
- Ο Περικλής πιστεύει πως είναι αρκετές οι έμπρακτες τιμές σε άνδρες που έμπρακτα αναδείχθηκαν γενναίοι. Οι τιμές αυτές ήταν:
- α) Ταφή με δημόσια δαπάνη.
- β) Συμμετοχή όχι μόνο των συγγενών αλλά και της πολιτείας στην ταφή και στο πένθος.
- γ) Προσφορά κτερισμάτων.
- δ) Τέλεση γυμνικών αγώνων.
- ε) Προστασία και εκπαίδευση των μελών της οικογένειας των νεκρών.
Ο ρήτορας θεωρεί ότι το έθιμο ταιριάζει πιο πολύ με την ιεροπραξία του δημόσιου ενταφιασμού.
Τα επιχειρήματα του ρήτορα:
- Οι νεκροί πολεμιστές πρέπει να τιμώνται μόνο με ανάλογες έμπρακτες εκδηλώσεις της πολιτείας. Πρέπει να τιμώνται μόνο με έργα και όχι με λόγια. (Αντίθεση λόγων- έργων). Το εγκώμιο κρίνεται περιττό.
- Τα ανδραγαθήματα πολλών γενναίων μαχητών δε μπορεί να τα επαινέσει αντάξια μόνο ένας ομιλητής.
- Ο ομιλητής θεωρεί ότι είναι δύσκολο να εκφωνηθεί επιτάφιος λόγος που να είναι αντάξιος των ηρωικών πράξεων των νεκρών. Ο ακροατής που έχει άμεση γνώση των έργων θα θεωρήσει το λόγο κατώτερο από αυτά ενώ εκείνος που αγνοεί τα γεγονότα θα θεωρήσει τα λόγια υπερβολικά.
Διάκριση του ακροατηρίου:
-
Α) «Ξυνειδότες» ακροατές: Γνωρίζουν τα πολεμικά γεγονότα (επιζώντες συμπολεμιστές των πεσόντων – εμπειροπόλεμοι). Αυτοί θα θεωρήσουν ότι όσα εκφωνούνται είναι κατώτερα της θυσίας των νεκρών. Ο λόγος θα μπορούσε να τους προκαλέσει απογοήτευση καθώς έχουν σχηματοποιήσει άποψη μέσα από τα προσωπικά τους βιώματα. Υπάρχει το ενδεχόμενο πίσω από τη στάση τους να κρύβεται κάποια αυταρέσκεια και εγωιστική νοοτροπία θεωρώντας ότι η μείωση της προσφοράς των νεκρών ισοδυναμεί και με μείωση των ίδιων, οι οποίοι έλαβαν μέρος στα υμνούμενα ή σε παρόμοια με αυτά γεγονότα.
-
Β) «Άπειροι» ακροατές: Αγνοούν τα γεγονότα, δηλαδή όσοι είναι κάτω των 18 ετών απειροπόλεμοι Αθηναίοι, οι υπερήλικες 50-60 ετών που δε στρατεύονται. Αυτοί ίσως θεωρήσουν το λόγο του Περικλή υπερβολικό εξαιτίας του φθόνου τους. Άλλωστε είναι χαρακτηριστικό στοιχείο του ανθρώπου να μη πιστεύει ό,τι υπερβαίνει το μέτρο των δικών του δυνατοτήτων.
-
Οι έμπειροι ακροατές χαρακτηρίζονται ευνοϊκοί αλλά και πάλι μπορεί να θεωρήσουν το λόγο κατώτερο των προσδοκιών τους ενώ οι άπειροι που κατακλύζονται από φθόνο και δυσπιστία μπορεί να θεωρήσουν τους επαίνους υπερβολικούς. Είναι πιθανόν να αισθανθούν μειονεκτικά όταν ακούν το εγκώμιο πράξεων που οι ίδιοι δε μπόρεσαν να πραγματοποιήσουν.
Ακροατήριο του 431π.Χ και του 404π.Χ.:
- Η διάκριση του ακροατηρίου σε «ξυνειδότας» και «απείρους» αποτελεί τη πιο σημαντική απόκλιση του προοιμίου του Επιταφίου του Περικλή απ’ τον καθιερωμένο τύπο, πράγμα που δίνει τη δυνατότητα σε πολλούς να υποστηρίζουν ότι ο λόγος δεν είναι του Περικλή αλλά του Θουκυδίδη.
- Αρκετοί υποστήριξαν ότι ο Θουκυδίδης στο σημείο αυτό αναφέρεται στην πρώτη μεταπολεμική γενιά μετά το 404π.Χ., η οποία βλέποντας την Αθήνα ταλαιπωρημένη, ταπεινωμένη, εξαθλιωμένη και ζώντας τις τραγικές συνέπειες της ήττας δυσπιστεί και αμφιβάλλει όχι μόνο για το αν η πολιτική αδιαλλαξίας (που είχε εισηγηθεί ο Περικλής στην αρχή του πολέμου) ήταν σωστή αλλά και για το μεγαλείο της Αθήνας.
- Επομένως ο διαχωρισμός γίνεται ανάμεσα σε αυτούς που πιστεύουν στο μεγαλείο της Αθήνας (γενιά του 431π.Χ) και σε αυτούς που δεν πιστεύουν εξαιτίας του φθόνου τους (γενιά του 404 π.Χ), επειδή δεν κατάφεραν να μεγαλύνουν την Αθήνα, όπως ήταν πριν τον πόλεμο.
- Δύο ακόμη λόγοι ενισχύουν την άποψη ότι ο Θουκυδίδης έκανε το διαχωρισμό του ακροατηρίου:
- α) Οι ακροατές του 431π/Χ αποκλείεται να ήταν άπειροι των γεγονότων. Όλοι άμεσα ή έμμεσα γνώριζαν από τους διασωθέντες τι ακριβώς έγινε στη μάχη και τις θυσίες των συμπατριωτών τους.
- β) Αποκλείεται ο Περικλής που είχε ως στόχο να κερδίσει την εύνοια των ακροατών του να χαρακτήριζε τους άπειρους ακροατές του 431π.Χ ως φθονερούς.
Οι αντιθετικοί συλλογισμοί του Περικλή:
- Αντίθεση του Περικλή σε σχέση με τους άλλους ρήτορες.
- Η σημαντική απόδοση τιμής με έργα προς την ανίσχυρη απόδοση τιμής με λόγια.
- Οι αρετές των πολλών προς τη ρητορική ικανότητα του ενός να τις εγκωμιάσει.
- Τα λόγια προς τα έργα.
- Οι ακροατές που έζησαν τα γεγονότα με εκείνους που τα αγνοούν.
- Οι έμπειροι ακροατές θεωρούν τα λόγια κατώτερα ενώ οι άπειροι υπερβολικά.
- Οι έπαινοι που θεωρούνται πιστευτοί και είναι ανεκτοί με εκείνους που θεωρούνται υπερβολικοί και δε γίνονται πιστευτοί.
Η υποχώρηση του Περικλή στο έθιμο της εκφώνησης:
- Ενώ ο ρήτορας ξεκινά απορρίπτοντας το καθιερωμένο έθιμο της εκφώνησης επιταφίου λόγου, επιχειρηματολογεί και καθιστά σαφή αυτή την απόρριψη, στο τέλος συμμορφώνεται με την παράδοση έχοντας προκαλέσει το ενδιαφέρον του κοινού. Υποχωρεί στο έθιμο να εκφωνήσει τον επιτάφιο λόγο. Αυτό συμβαίνει διότι είναι ένας καθιερωμένος θεσμός και ταυτόχρονα είναι χρέος να εκτελέσει την εντολή της πόλης. Θα επιδιώξει να ανταποκριθεί και σε αυτό που επιθυμεί η πλειονότητα του ακροατηρίου. Σέβεται και τιμά τους θεσμούς έστω και αν ασκεί κριτική. Διέπεται από δημοκρατικό πνεύμα αφού υπερασπίζεται τελικά τις αξίες που έχουν καθιερωθεί από το λαό.
Η Προσωπικότητα του Περικλή:
- Ως πολιτικός παρουσιάζεται:
- Ρεαλιστής και Ορθολογιστής αφού προτιμά τα έργα.
- Ξεχωρίζει για την ειλικρίνειά του και την παρρησία του καθώς τολμά να διατυπώνει την προσωπική του γνώμη για την εκφώνηση των επαίνων.
- Υποστηρικτής των θεσμών και των παραδόσεων μέσα στο πλαίσιο του Δημοκρατικού πνεύματος που τον διακρίνει.
- Ως ρήτορας ξεχωρίζει για την ευγλωττία του, την ισχυρή θεμελίωση των επιχειρημάτων του, την καλλιέπεια, την πληρότητα λόγου και τη ψυχολογική διείσδυση στα συναισθήματα του ακροατηρίου.
Στοιχεία Ρητορικής Τέχνης:
- Ο ρήτορας προσελκύει την προσοχή των ακροατών του (πρόσεξις). Το πετυχαίνει με τις αντιθέσεις και με τον αιφνιδιασμό που ασκεί στο ακροατήριο όταν αμφισβητεί το έθιμο της εκφώνησης λόγου.
- Κερδίζει την εύνοια (captatio benevolentiae) των ακροατών με το σχήμα της μείωσης με το οποίο μετριάζει την αμφισβήτηση του θεσμού και με τη δήλωσή του ότι τελικά θα συμμορφωθεί στο έθιμο της εκφώνησης του λόγου ακολουθώντας τη γνώμη των πολλών και επιδεικνύοντας δημοκρατικό πνεύμα. Την εύνοια την κερδίζει ακόμη και με το φόβο που νιώθει μπροστά στις ενδεχόμενες αντιδράσεις του ακροατηρίου και με τη δήλωσή του ότι θα ικανοποιήσει όσο μπορεί την προσδοκία του καθενός.
- Κατατοπίζει το ακροατήριο πάνω στο θέμα (ευμάθεια). Δηλώνει έστω και τυπικά ότι θα εγκωμιάσει τους πρώτους νεκρούς του πολέμου. Θα εκθειάσει τις αρετές του Δημοκρατικού πολιτεύματος όπως φαίνεται από την υπαινικτική φράση για τη γνώμη των πολλών.
- Έπαινος - Επιδοκιμασία (οι πολλοί επαινούν, πρέπει και εγώ να ακολουθήσω).
- Ψόγος – Αποδοκιμασία (αντίθετα εγώ, έναν άνδρα).
- Έμμεση προτροπή για σεβασμό στις παραδόσεις.
- Έμμεση αποτροπή ή απομάκρυνση από τους θεσμούς.